İyilik Haline Derinlemesine Bir Bakış

Reading Time: 5 minutes

İyilik hali kavramı Cambridge sözlüğünde, “kendini sağlıklı ve mutlu hissetme durumu” olarak açıklanır. Bu kavramın içine akıl ve ruh sağlığı, yüksek yaşam doyumu, refah, anlam duygusu ve stresle başaçıkma becerileri giriyor. Bu kavram kısaca “kendini iyi hissetmek” olarak açıklanabilir.¹

İyilik hali mutluluk, sağlık, sosyal bağlar ve anlam duygusu gibi çok sayıda olumlu kavramı içine aldığı için herkes tarafından istenen ve aranan bir özelliktir. Kırk yedi ülkeden 9000 üniversite öğrencisinin katıldığı bir araştırmada, dokuzlu bir ölçek üzerinde tanımlanmış olan 20 değer içinde, mutluluk 8.1 ile en yüksek sırada yer almıştır. Katılımcıların yarısından çoğu mutluluğa 9 puan vermiştir.

Modern hayatın karmaşası, yüksek talepleri, hızı ve belirsizliği birçok ülkede iyilik halinin düşüşte olduğunu gösteriyor. Yeni Zelanda² ve Birleşik Krallık’ın vatandaşlarında iyilik halini geliştirmeyi bir politika olarak belirlemesinden sonra başka ülkeler de onları izlemeye başladı. Bu sebeple, iyilik hali duygusunu bireylerde geliştirmek amacıyla insanları iyilik halinden uzaklaştıran nedenleri ve iyilik haline nasıl yaklaşılabileceğini anlamak gerekir.

Psikolojinin üç alt disiplini iyilik hali konusunda araştırma yapmaktadır:

• Gelişim psikolojisi: İyilik halinin hayat süresince geliştirilen bir özellik olarak değerlendirilmesi ve incelenmesiyle ilgilenir.
• Kişilik psikolojisi: İyilik haline Maslow’un “kendini gerçekleştirme”, Rogers’in “tam işlevsel kişi”, Jung’un “bireycilik” ve Allport’un “olgunluk” kavramları çerçevesinde yaklaşır.
• Klinik psikoloji: İyilik halini biyolojik, psikolojik ve sosyal ihtiyaçlar çerçevesinde açıklar.

İyilik halini oluşturan bileşenler

İyilik halinin bileşenlerini ele alan farklı yaklaşım ve modellere kısaca değinmek konunun bütünlüğü açısından faydalı olacaktır.

Diener’in üçayaklı modeli: Bu model, kavranması kolay ve oldukça sade bir yaklaşım getirir. Kişinin hayatındaki zihinsel, duygusal ve bağlamsal koşulların değerlendirilmesi öznel iyilik halini belirler.³         

• Çoğunlukla olumlu duygu yaşanması,
• Ender olarak olumsuz duygu yaşanması,
• Kişisel değerlendirmede yüksek yaşam doyumu öznel iyilik halini yansıtır.

Carol Ryff’in altı faktör modeli: Bu model psikolojik iyilik halini oluşturan altı ögeyi tanımlar. Bu ögeler aynı zamanda, bireylerin tüm potansiyellerini kullanmaya ve yeteneklerini gerçekleştirmeye çalışırken karşılaştıkları zorlukları içine alır. ⁴

• Kendini kabul
• Kişisel gelişim
• Yaşam amacı
• Çevreyi kontrol
• Otonomi
• İnsanlarla olumlu ilişkiler.

Corey Keyes’in gelişme/parlama yaklaşımı: Carol Ryff’le işbirliği içinde çalışan Keyes iyilik halinin üç ögesi olduğunu ileri sürer.^5,6

• Duygusal veya öznel iyilik hali; buna aynı zamanda hedonik iyilik hali der.
• Psikolojik iyilik hali; ödömonik (eudaimonic) iyilik halinin ögesidir.
• Sosyal iyilik hali; ödömoni iyilik halinin bir diğer ögesidir.

Seligman’ın pozitif psikoloji yaklaşımı: İyilik hali, pozitif psikolojinin temel taşını oluşturur. Pozitif psikolojinin ilgi alanı olan ödomoni  (iyi hayat)  hayatta en çok değer verilen ve iyi hayata katkı sağlayan ve doyum sağlayan konulara odaklanır. Martin Seligman iyi hayatı, her gün güçlü yönlerini kullanarak oluşturulan özgün mutluluğu ve sonsuz doyumu (haz/gratification) olarak tanımlar.⁷

PERMA kuramı

2011 Yılında yayınlanan Flourish kitabında Seligman, anlamlı hayatın beş farklı boyutta gerçekleşebileceğini yazmıştır:⁸ Bu boyutlar, olumlu duygular, bağlanma, ilişkiler, anlam ve amaç, başarılardır.

• Olumlu duygular (Positiv emotions), mutluluk ve neşe dışında, heyecan, tatmin, gurur, hayret gibi çok sayıda duyguyu içine alır. Bu duygular uzun hayat ve sağlıklı sosyal ilişkilerle ilgilidir.
• Bağlanma (Engagement), kişinin ilgisini çeken ve onu geliştiren etkinliklere katılımıdır. M. Csikszetmihaly akış adını verdiği durumu, kişinin kendinden geçerek zamanı ve mekânı unutması olarak tanımlamıştır. Akış yüksek beceri gerektiren, sınırları zorlayan, tutku ve mutlak odaklanma gerektiren ve kişiyi bütünüyle içine alan bir etkinlik sırasında yaşanır.
• İlişkiler (Relations), işle ilgili, ailevi, romantik veya platonik olarak insanlarda olumlu duyguları harekete geçirir. İlişki içinde olmak, “insanlara değer vermektir”. İnsanlar olumlu duyguları iyi ve kötü zamanlarda ilişkileri aracılığı ile yaşar ve yaşatır. Hayatta birçok güzel ve unutulmaz yaşantı başka insanların varlığında gerçekleşir.
• Anlam ve amaç (Meaning), “neden” sorusuyla harekete geçer. Anlam meslek veya işle ilgili, ilişkileri konusunda ve hayatın bütün alanlarında “neden” sorusuna açık ve net bir cevap aramak ve bulmaktır. Böyle bir cevap insan hayatına her konuda berraklık getirir. Anlam bulmak kişinin kendini aşan bir şeyin varlığının farkına varmasıdır. Bütün zorluklarına rağmen anlam duygusunun peşinden gitmek kişiye yaptığı mücadele için güç verir.
• Başarılar (Achievment), kişinin hayatta ortaya koyduklarını ve ustalığını temsil eder. Yapılan mücadele ve harcanan çaba her zaman başarıyla sonuçlanmayabilir. Ancak buna rağmen mücadeleye devam etmek önem taşır. Kazanılan başarı aynı zamanda gurur ve özyeterlilik gibi diğer olumlu duyguları harekete geçirir.

İyilik halinin biyolojik, psikolojik ve sosyal modeli

İyilik halinin bu modeli bireyin iyi hissetmesi için gerekli olan ögeleri vurgular.

• Sağlıklı çevre (bedensel, sosyal, kültürel ve ekonomik)
• Gelişimsel yetkinlikler (sağlıklı kimlik, duygusal ve davranışsal düzenleme, insanlar arası ilişkiler ve problem çözme becerileri)
• Ait olma duygusu
• Sağlıklı davranışlar (uyku, beslenme, fizik egzersiz, keyif veren ve kişinin yetkin olduğu etkinlikler)
• Sağlıklı başaçıkma mekanizmaları
• Yılmazlık (kişinin kendi iç gücünü keşfetmesi)
• Hastalıkla mücadele (bedensel ve psikolojik hastalıkların erken teşhis ve tedavisi)

Öznel İyilik Hali

İyilik hali; temel bileşenler olarak olumlu duyguları, psikolojik ve sosyal kaynakları içine alarak bireyin işlevselliğini sağlayan özelliklere odaklanır. Öznel iyilik hali ise bu özelliklerin nesnel göstergelerine kıyasla, kişisel olarak değerlendirilen öznel algıyla ilgilidir. Örneğin Kahneman,⁹ yaşanmakta olan “güncel duygu durumunun” öznel iyilik hali konusunda en belirleyici unsur olduğunu söylemiştir. Buna karşılık Seligman,⁷ kişinin zevk ve haz dolu bir hayat yaşayabileceği ancak sonunda hayatının boş ve anlamsız olduğunu söylemesinin mümkün olduğunu söylemiştir. Dolayısıyla öznel iyilik hali, zaman içinde gelişen olaylar ve koşullardan kalkarak, sonunda hayatın bir bütün olarak değerlendirilmesine uzanan bir süreç içinde ele alınmalıdır.

Öznel iyilik hali bir bakıma kişinin kendi hayatını, duygusal ve zihinsel (bilişsel) açıdan değerlendirmesidir. Bu değerlendirme kişinin içinde bulunduğu durumun özel ve somut duygu durumu olduğu kadar, bütün hayatıyla ilgili genel ve soyut değerlendirmesini de içine alır. Öznel iyilik hali tek bir kavram olarak ele alınsa da zamanın akışı içinde ve geçici olarak birbiriyle örtüşen dört temel basamağı vardır:

• Yaşam koşulları ve olaylar
• Bu olaylara verilen duygusal tepkiler
• Kişinin bunları hatırlama sıklığı
• Kişinin hayatını bir bütün olarak değerlendirmesi

Her basamak, geçici olarak bir öncekinden ve daha sonra da bir sonrakinden etkilenir. Bu nedenle öznel iyilik halini anlamak tek bir basamağı bilmekle değil, bütün diziyi anlamakla mümkün olur. Bu basamaklardan birine bakarak karar vermek yanıltıcıdır. Bu dört basamak ve bunların birbirleri içindeki geçişkenliği, ölçülmesini ve değerlendirilmesini zorlaştırır. Bu durum insanların hayatlarını bir bütün olarak değerlendirirken yaşadıkları zorluğu açıklar.

İnsanların hayatlarıyla ilgili genel değerlendirmesinin olumlu olması için, ikinci boyutta yer alan “haz ve zevk” yaşantılarından vazgeçmelerinin sebebini açıklamaktadır. Bu durum inançları uğruna bedel ödeyen, hapis yatan insanların yaşadıkları mutluluğu açıklar.

Bu model bireyde duygu durumu doğuran objektif yaşantı ve koşulları sorgulayarak başlar. Yaşam kalitesi araştırmalarında çoğunlukla ekonomistlerin ve sosyologların sorguladıkları iyilik hali alanı burasıdır.

Son aşamada kişi geriye bakıp yaşam koşullarını, başından geçen olayları ve bunlara verdiği tepkileri bir bütün olarak ele alıp genel bir değerlendirme yapar. Bunu için evliliği ve/ya iş hayatıyla ilgili doyumu ve genel memnuniyet düzeyiyle ilgili bir karara varır. Bu son basamakla ilgili bilgiler, önceki aşamaların birinden veya birkaçından kaynaklanır. İnsanlar öznel iyilik hali ile ilgili genel değerlendirme yaparken hoş veya hoş olmayan anıları hesaba katarlar. Shimmack, öznel iyilik hali değerlendirmesinde üniversite mezuniyeti, ev sahibi olma, âşık olma gibi yaşantıların önemli bir yer tuttuğunu bulmuştur. Ayrıca öznel iyilik halinin duygu boyutu için kişiliğin etkisi tüm kültürler için ortakken, bilişsel boyutundaki kişilik etkisinin kültür tarafından şekillendiği sonucuna varmıştır.¹⁰

Sonuç

Sürprizlerle karşılaşmanın sürpriz olmadığı bir süreci yaşamaya devam ediyoruz. Gördüğünüz gibi, mutluluğu ve iyilik halini yaşamanın kestirme bir yolu ve sihirli bir yolu yok. İçinden geçtiğimiz bu belirsiz süreçte, Baltaş Grubu’nun çalışmalarına ve bu yazılara ilgi duyanların sosyo-ekonomik statü ve eğitim düzeyini göz önüne aldığım zaman, son aylarda yaptığım toplantılardaki dileğimi tekrarlayacağım: “Türkiye nüfusunun yüzde doksanından fazlasının, sizin iş ve özel hayatınızda sahip olduğunuz dertlere sahip olmak için can atacağını unutmayın.” Sahip olduğunuz imkanların ve size değer veren ve hayatınızı kolaylaştıran insanların farkına varmanızı ve bu insanlara sıkı sıkı sarılacağınız bir yıl yaşamınızı dilerim.

Kaynakça:

1. Haybron D, Zalta EN (ed.). The Stanford encyclopedia of philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University 2019.
2. Roy EA. New Zealand’s world-first ‘wellbeing’ budget to focus on poverty and mental health [İnternet]. Uygun erişim: https://www.theguardian.com/world/2019/may/14/new-zealands-world-first-wellbeing-budget-to-focus-on-poverty-and-mental-health
3. Diener E, Eunkook MS (ed.). Culture and subjective well-being. A Bradford Book 2000.
4. Ryff CD. Happiness is everything, or is it? Explorations on the meaning of psychological well-being. Journal of Personality and Social Psychology 1989; 57(6): 1069-1081.
5. Ryff CD, Keyes CLM. The structure of psychological well-being revisited. Journal of Personality and Social Psychology 1995; 69(4): 719-727.
6. Keyes CLM. The mental health continuum: from languishing to flourishing in life. Journal of Health and Social Behavior 2002; 43 (2): 222.
7. Seligman MEP. Authentic happiness. Simon and Schuster; 2002.
8. Seigman MEP. Flourish: a vsionary new understanding of happiness and well-being. New York: Free Press; 2011.
9. Kahneman D. Objective happiness. Well-being: the foundations of hedonic psychology 1999; 3(25): 1-23.
10. Schimmack U, Radhakrishnan P, Oishi S, Dzokoto V, Ahadi S. Culture, personality, and subjective well-being: integrating process models of life satisfaction. Journal of Personality and Social Psychology 2002; 82(4): 582–593.

*Bu makale Sayın Acar BALTAŞ tarafından yazılarak kendi ismini taşıyan blog sitesinde yayınlanmıştır.